خانواده یک نظام اجتماعی است و فرزند عقب مانده ذهنی نیز یکی از اعضای این نظام و سیستم اجتماعی می باشد و این دو نه تنها بر یکدیگر بلکه با سایر اعضای خانواده ، نیز دارای تاثیر متقابل و تعامل می باشند که این تاثیر هم می تواند جنبه مثبت و هم جنبه منفی داشته باشد (داور منش و شریعتی۱۳۷۵، 36) .
اما بررسی بیشتر تحقیقات و پژوهشهای انجام گرفته در این زمینه بیانگر آن است که تاثیر غالباً جنبه منفی داشته است، یعنی عقب ماندگی ذهنی یکی از اعضای خانواده باعث می شود که سیستم و نظام خانواده نتواند کارکردها و وظایف خود را به نحو مطلوب انجام دهد و در نتیجه در عملکرد خانواده با حضور یک کودک عقب مانده اشکالات و وقفه هایی به وجود آید که این ضروری به نظر می رسد که در این زمینه بررسی و تحقیق بیشتری صورت بگیرد و چگونگی بروز این مشکلات و همچنین راهها و طرق برطرف کردن و یا کم کردن این مشکلات و کمک به والدین و سایر اعضای خانواده مورد بررسی و دقت قرار بگیرد (همان منبع)
بررسی های علمی نشان می دهد که در میان مخلوقات خداوند عده ای با دیگران تفاوتهایی از نظر جسمی و ذهنی دارند علاوه بر برخی تفاوتهای ظاهری چون قد، رنگ، مو، رنگ چشم، عده ای ابنای بشر تفاوتهای دیگری نیز با همنوعان خود دارند مثلاً عده ای از نظر دید با دیگران متفاوتند و یا از نظر شنوایی چون دیگران نیستند و گروهی از نظر هوش و استعداد فراگیری قدرت دیگران را ندارند و یا بالعکس از دیگران برترند ( دادستان، 1370، 136).
به طور کلی این گونه از کودکان را استثنایی می نامیم که معلولان جسمی و ذهنی نیز در زمره این گروه از کودکان هستند لذا به تعریف عام، عقب مانده ذهنی و جسمی به گروهی از کودکان استثنایی اطلاق می شود که از نظر جسمی و ذهنی با دیگران متفاوتند، بهرهی هوشی آنها از حد طبیعی کمتر است و در گذران زندگی با مشکلاتی مواجه هستند و به همین دلیل حمایت دیگران و جامعه را نیازمندند (هاشمی. 1354، 85).
شاید به جرأت بتوان گفت که عقب ماندگان ذهنی جزء پاکترین گروه و طبقه در بین افراد یک جامعه می باشند. بنابراین باید گفت که افراد استثنایی قبل از هر چیز یک انسانند اما یکسری کمبودها و ناتوانایی ها که وطیفه تک تک افراد جامعه است که در جهت خدمت به این قشر عزم خود را جزم کرده و در راه رسانیدن آنان به حداکثر توانمندیهایشان تلاش نموده و خدمت به این قشر عزیز جامعه را برای خود عادت و نیک بختی قلمداد نمایند. بررسی تحقیقات و مطالعات نشان می دهد که وجود یک کودک عقب مانده ذهنی لااقل از 3 نظر وضع خانواده را تحت تاثیر قرار می دهد :
- وضعی اقتصادی
- وضع اجتماعی
- وضع عاطفی ـ روانی
وضع اقتصادی: مراقبتهای پزشکی ـ آموزشی، بهداشتی و درمانی یک کودک عقب مانده معمولاً مخارج و هزینه هایی بر خانواده تحمیل می کند که به مراتب بیشتر از توانایی مالی خانواده هاست. این هزینه ها با توجه به احساسی که پدر و مادر نسبت به مسئولیت خود در برابر کودک عقب مانده ذهنی دارند در اکثر موارد بدون کنترل و دقت لازم انجام می گیرند و موجب می شوند که تعادل اقتصادی خانواده به هم بخورد (فتح الدین، 1362، 36).
وضع اجتماعی: گاهی اوقات وجود یک کودک عقب مانده در خانواده بیشتر از آنکه از لحاظ اقتصادی مشکلاتی به وجود آورد از لحاظ اجتماعی خانواده را درگیر مسائل و مشکلاتی می نماید. این مساله به خصوص در مورد خانواده های طبقات اجتماعی بالاتر مطرح است چرا که خانواده کودک عقب مانده ذهنی ناگزیر است که محدودیت های اجتماعی بیشتری را بپذیرد و به علت این موضوع خانواده ها مجبور هستند که در رفت و آمدهای خود تجدید نظر کند و بدیهی است که به همان نسبت که در نظام ارزش خانواده و اجتماع مفهوم عقب ماندگی ذهنی نارساتر تعبیر شود. محدودیت های اجتماعی خانواده ها بیشتر خواهند بود (همان منبع).
وضع عاطفی ـ روانی : معمولاً اطلاع از معلولیت کودک برای والدین به مثابه شوک دردناک عمل می کند و موجب اختلال عاطفی شده و جریان عادی خانوادگی را مختلف کرده و مسائل و مشکلاتی را برای والدین و سایر اعضای خانواده مانند خواهران و برادران فراهم می سازد(همان منبع).
والدینی که دارای فرزند عقب مانده می باشند دارای مسائل و معضلات خاص خود هستند و در قبال خود و کودک عقب مانده ذهنی، عکس العمل ها، واکنش ها، احساسات و رفتارهایی از خود بروز می دهند که بهداشت روانی و تعامل روانی ـ اجتماعی آنان را تحت تاثیر قرار می دهد (دگیمو 1998، 92) .
تولد کودک عقب مانده ذهنی نه تنها باعث تضادهایی در درون شخص می گردد بلکه باعث انواع خصومت ها و شک و تردیدهایی از درون خانواده می شود و این تضادها بیشتر به شک و تردید در مورد علت عقب افتادگی ذهنی مربوط می شود(همان منبع) .
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1- مقدمه. 9
1-2- بیان مساله. 10
1-3- اهمیت موضوع. 12
1-4- فرضیات تحقیق.. 14
1-4-1- فرضیه های اصلی.. 14
1-4-2 فرضیه های فرعی.. 14
1-4-3- هدف کلی.. 14
1-4-4- اهداف جزئی.. 14
1-5- تعریف اصطلاحات و واژه ها15
1-6- روش انجام تحقیق.. 16
1-7- جامعه آماری.. 16
1-8- نمونه آماری.. 16
1-9- ابزار جمع آوری اطلاعات... 16
1-10- روش تجزیه و تحلیل.. 17
فصل دوم: ادبیات پژوهش
2-1- مبانی نظری پژوهش:19
2-1-1- سابقه موضوع تحقیق:19
2-1-2- سهم ایتار20
2-1-3- سهم سگوین:20
2-2- تعریف عقب ماندگی ذهنی:22
2-2-1- تحول فرایندی.. 23
2-3- طبقه بندی و سطوح عقب ماندگی ذهنی:26
2-4- شیوع عقب ماندگی ذهنی:28
2-5- علت شناسی عقب ماندگی ذهنی:31
2-6- عوامل قبل از تولد:32
2-7- عوامل لحظه تولد:34
2-8- عوامل بعد از تولد:34
2-9- عوامل ناشناخته:35
2-10- مدرسه و محیط آموزش کودکان عقب مانده ذهنی:35
2-11- مراکز خاص کودکان عقب مانده ذهنی:36
2-12- نگرش های اجتماعی و والدین:37
2-13- کودک عقب مانده و خانواده:38
2-14- مشکلات خانواده کودکان عقب مانده ذهنی:39
2-15- تأثیر کودکان بر واکنش های اولیه والدین:42
2-15-1- انواع واکنش های نخستین والدین:42
2-15-2- دلایل احساس گناه:43
2-15-3- دلایل حمایت افراطی:44
2-16- فرایند رویارویی والدین با پدیده معلولیت، پذیرش یا طرد کودک:44
2-17- سطوح بحران و راهبردهای مداخله:45
2-17-1- مراحل بحران:45
2-18- روی آوردهای خانواده های دارای کودک استثنایی:47
2-18-1- غم مزمن.. 48
2-19- مدل های عملکرد خانواده:48
2-19-1- مدل تبادلی:49
2-19-2- مدل بوم شناختی:49
2-19-3- نظریه نظام خانواده:50
2-20- انواع تأثیرها بر خانواده و اعضای آن:50
2-20-1- خانواده ها:50
2-20-2- مادران:51
2-20-3- پدران:52
2-20-4- خواهران و برادران.. 52
2-20-5- پدربزرگ و مادربزرگ... 53
2-21- بررسی های انجام شده درباره تعلیم و تربیت عقب ماندگان ذهنی:54
2-22 والدین و معلولیت فرزند. 57
2-23 عکس العمل های شایع اولیه والدین.. 57
2-24 تأثیر کودک معلول بر خانواده58
2-25 نقش تعامل والدین و متخصصان در سازگاری.. 60
2-26- تأثیر معلولیت ذهنی بر خانواده از لحاظ اقتصادی ، اجتماعی و عاطفی وچگونگی برنامه ریزی خانواده ها در جهت رفع تأثیرات معلولیت... 61
2-26-1- جنبه اقتصادی :61
2-26-2- جنبه اجتماعی :62
2-26-3- جنبه عاطفی و هیجانی :63
2-27- واكنش های دفاعی والدین در برابر عقب ماندگی ذهنی كودكان.. 64
2-28- خلاصه فصل دوم. 67
فصل سوم: روش پژوهش
3-1- روش جمع آوری اطلاعات... 69
3-2- آزمودنی ها و روش گزینش آنها:70
3-2-1- جامعه آماری.. 70
3-2-2- گروه نمونه آماری.. 71
3-3- وسیله جمع آوری اطلاعات... 72
3-4- روش آماری.. 72
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل دادها
4-1- توصیف نمونه و پردازش اطلاعات بدست آمده76
4-2- توصیف متغیرهای زمینه ای.. 77
4-2-1- جنسیت... 77
4-2-2- سن.. 78
4-2-3- میزان تحصیلات... 78
4-2-4- شغل پدر79
4-2-5- سن پدر80
4-2-6- میزان تحصیلات پدر82
4-2-7- شغل مادر83
4-2-8- سن مادر84
4-2-9- میزان تحصیلات مادر85
4-3- توصیف سوالات مربوط به سنجش میزان رضایت مندی از زندگی و تعامل اجتماعی.. 86
4-3-1- بررسی تعامل والدین در رابطه زناشویی.. 86
4-3-2- بررسی تاثیر کودک عقب مانده ذهنی بر بهداشت روانی،زیستی،ذهنی و فردی والدین 87
4-3-3- بررسی مراحل سازگاری والدین با پدیده عقب ماندگی ذهنی کودک و پذیرش و طرد آن.88
4-3-4- بررسی تاثیر کودک عقب مانده ذهنی بر نگرش، احساسات،واکنش ها و رفتار والدین.91
4-3-5- تعامل اجتماعی والدین در تاثیر کودک عقب مانده ذهنی در ارتباطات اجتماعی.. 96
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
8-1- یافته های نهایی پژوهش.... 103
8-2- پیشنهادات... 103
8-3- محدودیت ها105
منابع و مآخذ