نقش دولت در توسعه آموزش رایگان
امروزه در میان تمامی جوامع، بهره‌گیری از آموزش و پرورش عمومی و آموزش عالی از اهمیت خاصی برخوردار است. علت اصلی این اهمیت را باید در نقشی كه آموزش به عنوان ابزاری برای ایجاد یا حفظ وحدت ملی و ارتقای سطح زندگی مردم ایفا می‌كند، جستجو كرد. در دهه‌های اخیر جهان شاهد گسترش سریع آموزش عمومی و عالی در كشورهای مختلف بوده است.
یكی از پدیده‌های مشخص قرن حاضر گرایش عمومی به آموزش و پرورش رسمی و بهره‌گیری از آموزش عالی برای ارتقای سطح معلومات است. این توجه در مرحله‌ی اول از دگرگونی نظام طبقاتی جامعه ناشی شده است. در دنیای امروز خانواده به این واقعیت پی برده است كه همه امكانات رشد، خاص یك طبقه‌ی معین نیست و از طریق مدرسه می‌توان آنچه را كه در گذشته به طبقات ممتاز جامعه تعلق داشت برای فرزند خویش نیز تأمین كند. در جامعه‌ی امروز مهارت و تخصص از وسایل مؤثر تأمین زندگی بهتر و رفاه بیشتر است و برداشت عمومی، مهارت و تخصص را در تحصیلات رسمی جستجو می‌كند.
امروزه نگرش به آموزش از نگاه حق مدارانه ریشه می‌گیرد و در بحث «حقوق ملت» سخن از انسان است، انسانی كه حق دارد از اساسی‌ترین لازمه‌ی زندگی خویش یعنی حق آموزش و پرورش بهره‌مند گردد.
توجه‌ی دولت‌ها به آموزش همگانی و تأكید قانونی جامعه بر وجوب اشتغال به تحصیل گروه واجب التعلیم از دیگر شاخص‌های توسعه‌ی آموزش است. اندیشه‌ی این كه دولت باید مسایل آموزش و پرورش را به دست گیرد، از خواست‌های همگان بوده و امر بدیهی است، زیرا عدالت و دموكراسی اجتماعی با گسترش آموزش و پرورش پیوند تنگاتنگ دارد. اگر مفهوم دموكراسی و عدالت اجتماعی دربردارنده‌ی اندیشه‌ی برابری بخت و امكان موفقیت شهروندان در یك جامعه‌ی ملی در همه‌ی زمینه‌هاست، آموزش و پرورش نخستین عامل گسترش برابری و دموكراسی اجتماعی است. چون اگر دولت فرایند توسعه‌ی آموزش را به دست نگیرد و اجرا و انجام این كار فقط تحت كنترل بخش خصوصی قرار گیرد، خواه ناخواه ثروتمندان می‌توانند از آموزش بهره گیرند و مستمندان از آن به دور می‌مانند، دیر یا زود اختلاف و ناهماهنگی‌های اجتماعی در سطح جامعه بروز می‌یابد.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بعنوان مبین نهادهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه ایران براساس اصول و ضوابط اسلامی، در اصول خود بهره‌مندی مردم از آموزش رایگان را در سطوح آموزش عمومی و عالی به صراحت بیان داشته است. اما در جامعه چه در سطح آموزش عمومی و آموزش عالی، به خاطر افزایش رشد جمعیت و محدودیت منابع، امكانات دولتی به اندازه نیازهای جامعه نبوده و این امر موجب بی‌توجهی به حقوق مردم شده است.
بنابراین در جامعه‌ای مبتنی بر اندیشه‌های اسلامی، رفتارهای غیرعادلانه روح و روان هر انسان آزاده‌ای را جریحه‌دار می‌سازد.
آنچه موجب شد تا موضوع «نقش دولت در توسعه‌ی حق آموزش رایگان» بعنوان كار تحقیقی یا پایان‌نامه بدان پرداخته شود، اشتغال در كسوت دبیری آموزش و پرورش و تعامل با اقشار مختلف مردم و ملاحظه‌ی تعارضات موجود در سطح مراكز آموزشی در زمینه‌ی تصریح آموزش رایگان در اصول قانون اساسی و رویه‌ای خلاف قوانین و مقررات در جامعه می‌باشد. یكی دیگر از دغدغه‌های اصلی مردم رشد فزاینده‌ی جوانان متقاضی آموزش عالی و توسعه‌ی مراكز آموزش عالی غیردولتی با اخذ شهریه‌های كلان است كه به نوعی نقش دولت را نسبت به گسترش آموزش رایگان تحت شعاع قرار می‌دهد.
در این كار تحقیقی در پی پاسخ به این پرسش‌ها كه؛
دولت در نظام جمهوری اسلامی ایران در جهت توسعه‌ی حق آموزش رایگان چه وظایفی دارد؟
آیا اخذ وجه در سطح مدارس آموزش و پرورش به عناوین مختلف خلاف مقررات است؟ راهكار مقابله با این معضل چیست؟
آیا گسترش موسسات خصوصی آموزشی چه در سطح آموزش عمومی و آموزش عالی خلاف قوانین و مقررات اساسی كشور است؟
آیا دولت بر تكلیف خویش در قبال اصل 30 قانون اساسی عمل كرده است؟
چالش‌های فراروی آموزش رایگان چیست؟ آیا هنوز می‌توان از رایگان بودن آموزش و پرورش و آموزش عالی برای همه، سخن گفت؟
بنابراین تحقیق فوق در دو فصل؛ 1) حق آموزش و دولت
2) تحلیل نظام آموزشی ایران و آموزش رایگان، تقسیم شده است.
در فصل اول به مفهوم حق و حوزه‌ی حق آموزش و دیدگاه اسلام و اسناد حقوق بشر در قبال آموزش، همچنین مفهوم كاركردی توسعه‌ی آموزش و ماهیت دولت و كاركرد آن در تحقق حق آموزش پرداخته شده است.
در فصل دوم چالش‌های فراروی آموزش رایگان و تحلیل حقوقی نظام آموزش رایگان در جمهوری اسلامی ایران ارائه گردیده است.
امید است با بیان موارد نقض قوانین و مقررات و ارائه راهكار صحیح، حقوق ملت در چارچوب ضوابط و مقررات حاكم بر جامعه رعایت گردد.
فهرست مطالب:
مقدمه: ................................................................................................. 1
فصل اول: حق آموزش و تئوری دولت ............................................. 4
بخش اول : مفهوم حق و حوزه ی حق آموزش ................................. 5
مبحث اول: تحلیل هوفلد از مفهوم حق ............................................... 7
بند اول: چهار قلمرو مفهوم حق ......................................................... 8
1- حق - ادعا (مطالبه) (Claim-Right) .............................................. 8
2- حق - آزادی/اختیار (Liberty/Privilage-Right) ............................ 9
3- حق - قدرت (Power-Right) ..................................................... 10
4- حق - مصونیت (Immunity-Right) ............................................ 10
بند دوم: آثار حقوقی مفهوم حق (تحلیل مفهوم وظیفه یا تعهد) ........ 12
1. تعهد به وسیله و تعهد به نتیجه .................................................... 13
2. ماهیت تعهدات دولت در قبال حق آموزش .................................. 14
مبحث: حق آموزش از دیدگاه اسناد بین المللی حقوق بشر و اسلام 15
بند اول: حق آموزش از نگاه اسناد بین المللی حقوق بشر ............... 15
1. اعلامیه ی جهانی حقوق بشر........................................................ 16
2. میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی .................................. 16
3. سایر اسناد بین المللی حقوق بشر ................................................ 18
بند دوم: دیدگاه اسلام نسبت به حق آموزش ................................... 18
1. قرآن و تعلیم و تربیت .................................................................. 19
2. سیره ی معصوم و آموزش ........................................................ 21
بخش دوم: توسعه‌ی آموزش و تئوری دولت .................................. 23
مبحث اول: توسعه‌ی آموزش گامی در جهت توسعه‌ی انسانی ........ 24
بند اول: سرمایه گذاری آموزشی شاخصی از فرایند توسعه .......... 26
بند دوم: ضرورت توسعه‌ی آموزش ............................................... 29
بند سوم: رویكرد دولت‌ها در توسعه‌ی آموزش .............................. 32
بند چهارم: عدم تعادل توسعه‌ی آموزشی در ایران .......................... 36
مبحث دوم: ماهیت دولت و كاركرد آن در تحقق حق آموزش ......... 39
بند اول: دولت محدود یا مشروطه ................................................... 40
الف) ویژگی دولت مشروطه ............................................................. 41
ب) كاركرد دولت مشروطه در توسعه ی حق آموزش .................... 42
بند دوم: دولت رفاه .......................................................................... 44
الف) بررسی ابعاد اقتصادی و اجتماعی دولت رفاه ......................... 45
ب) دولت رفاه و حق آموزش ........................................................... 46
بند سوم: دولت طبقاتی ..................................................................... 47
الف) ویژگی دولت طبقاتی ................................................................. 47
ب) رویكرد دولت طبقاتی و حق آموزش رایگان .............................. 49
بند چهارم: مفاهیم دولت در نظام جمهوری اسلامی ایران .............. 51
الف) مفهوم دولت اسلامی ................................................................ 52
1- تئوری دولت اسلامی .................................................................. 52
2- بینش دولت اسلامی در زمینه‌ی حق آموزش ............................. 53
ب) مفاهیم حقوقی دولت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و حق
آموزش ............................................................................................. 54
1- دولت در مفهوم حاكمیت ............................................................ 55
2- دولت در مقام تصدی ................................................................. 56
فصل دوم: تحلیل نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران و آموزش رایگان 58
بخش اول: چالش‌های فراروی آموزش رایگان ................................ 59
مبحث اول: فرایند خصوصی‌سازی آموزش .................................... 60
بند اول: اهداف و مزایای خصوصی سازی آموزشی ...................... 61
الف) اهداف خصوصی‌سازی: .......................................................... 61
ب) مزایای خصوصی سازی محور استدلال مدافعان ...................... 65
ج) پاسخ به دلایل موافقان خصوصی سازی .................................... 68
بند دوم: شكل‌های خصوصی سازی ............................................... 73
بند سوم: خصوصی‌سازی آموزشی در ایران ................................. 78
الف) خصوصی سازی در آموزش و پرورش ................................. 78
ب) خصوصی‌سازی در آموزش عالی ............................................. 80
مبحث دوم: تأمین هزینه‌های آموزش .............................................. 85
بند اول: چه كسانی باید هزینه‌های آموزشی را بپردازند؟ ............... 85
بند دوم: تأمین منابع مالی آموزش و پرورش ................................. 91
بند سوم: آموزش عالی و تأمین منابع مالی ................................... 102
الف) وضعیت آموزش عالی از لحاظ كمیت .................................... 103
ب) راه‌های تدارك منابع مالی جدید آموزش عالی ......................... 104
بخش دوم: تحلیل حقوقی نظام آموزش رایگان در جمهوری اسلامی ایران 109
مبحث اول: آموزش رایگان در قانون اساسی ................................ 109
بند اول: بررسی صورت مشروح مذاكرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران 110
بند دوم: اصول قانون اساسی و آموزش رایگان .......................... 113
مبحث دوم: نظام حقوقی آموزش و پرورش (عمومی) و آموزش رایگان
......................................................................................................... 115
بند اول: آموزش و پرورش دولتی و آموزش رایگان .................... 116
الف) آیا سرانه‌ی دانش‌آموزی كفاف آموزش رایگان را می‌دهد؟ . 116
ب) آئین نامه‌ها و مصوبات اداره‌ی مدارس دولتی در رابطه با كمك‌های مردمی 118
ج) تحلیل حقوقی آئین نامه‌ها و تصویب نامه‌های مطروحه ............ 120
بند دوم: ماده 88 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت و
خودگردانی آموزش و پرورش ...................................................... 123
الف) ماده 88 و آئین نامه و تصویبنامه مربوط به آن ................... 123
ب) بررسی حقوقی ماده 88 و آیین‌نامه‌های مربوط به آن ............ 125
بند سوم: مدارس غیردولتی (غیرانتفاعی) ...................................... 129
الف) قوانین، مقررات و دستورالعمل‌های مدارس غیرانتفاعی ........ 131
ب) آموزش رایگان و مدارس غیرانتفاعی ...................................... 134
بند چهارم: آموزش و پرورش خاص (مدارس دولتی با شرایط خاص)
......................................................................................................... 135
الف) آموزشگاههای علمی آزاد ...................................................... 136
ب) مدارس دولتی با شرایط خاص ................................................ 138
مبحث سوم: بررسی حقوقی نظام آموزش عالی در جمهوری اسلامی ایران و آموزش رایگان 140
بند اول: قوانین برنامه پنجساله توسعه و آموزش عالی ................ 141
الف) مواد قانونی برنامه‌های پنج ساله توسعه و توسعه‌ی آموزش رایگان 141
ب) نقد قانون برنامه پنج ساله‌ی توسعه در زمینه‌ی آموزش عالی 145
بند دوم: دوره‌ها و مؤسسات آموزش عالی زیرنظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری 148
الف) دوره‌های نوبت دوم (شبانه) .................................................. 150
ب) دانشگاهها و مؤسسات غیردولتی زیر نظر وزارت علوم تحقیقات و فن‌آوری 154
1- دانشگاه پیام نور ...................................................................... 155
2- موسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی ......................... 156
بند سوم: دانشگاه آزاد اسلامی ...................................................... 158
نتیجه‌گیری: ..................................................................................... 163
فهرست منابع 170