مالیات بر ارزش افزوده و ویژگی های آن
پس از جنگ جهانی دوم بنا به دلایل متعدد بسیاری از كشورها درصدد اصلاح ساختار مالیاتی خود بر آمدند. در این میان مالیات بر ارزش افزوده در دو دهه ی گذشته به عنوان یك روش جدید مطرح شده و به لحاظ ویژگی های انعطاف پذیری كه دارد مورد توجه كشورهای مختلف به هنگام اصلاح ساختار مالیاتی واقع شده است.دلایلی كه انگیزه ی این اصلاح را در كشورهای گوناگون ایجاد كرد مسائل مختلفی بوده كه به رغم در برداشتن طیف وسیعی از موارد مختلف می توان آنها را در چهار مورد زیر دسته بندی كرد:
1)رفع نارسایی های مالیاتی سنتی
2)ایجاد منبع درآمد برای پاسخگویی به هزینه های روزافزون دولت.
3)ایجاد سیستم مالیاتی متناسب با عملكرد پیمان های منطقه ای
4)ایجاد تحول در ساختار مالیاتی به دلیل هماهنگ نبودن آن با روند توسعه اقتصادی
به رغم این كه به دلیل ناشناخته بودن مالیات بر ارزش افزوده برخی از كشورها نسبت به پذیرش آن ابراز نگرانی كرده اند، اما با گذشت زمان شمار كشورهای استفاده كننده از این مالیات به طور قابل توجهی افزایش یافته است.
به طور كلی در بررسی های گوناگون در خصوص تئوری مالیات بر ارزش افزوده صاحب نظران اقتصادی این مالیات را از سه جنبه ی مختلف مورد بررسی قرار داده اند. این سه جنبه عبارتند از:
الف) مسائل ساختاری-اقتصادی-اجتماعی مالیاتی بر ارزش افزوده مشكلات مرتبط با آن ها و راههای مقابله با این مشكلات
ب)اثرات مخلتف مالیات بر ارزش افزوده بر متغیرهای اقتصادی از دیدگاه خرد و كلان.
ج) فرق مختلف اجرای مالیات بر ارزش افزوده در كشورهای مختلف و استفاده از تجارب حاصل به منظور بهبود ساختار این روش مالیاتی. در قسمت های بوری پس از شرح مختصر تاریخچه ی مالیات بر ارزش افزوده، به تجزیه و تحلیل كامل موارد فوق الذكر پرداخته خواهد شد.
تاریخچه مختصر مالیات بر ارزش افزوده
در 1981 مالیات بر ارزش افزوده توسط فون زیمنس به منظور فائق آمدن بر مسائل مالی بعد از جنگ طرح ریزی و به دولت آلمان معرفی شد. به رغم اظهار علاقه و تمایل كشورهای دیگر( مثل آرژانتین و فرانسه) در مورد آگاهی از چگونگی ساختار مالیات بر ارزش افزوده، این مالیات به طور رسمی تا 1954 در هیچ كشوری به كار گرفته نشد. در این سال كشور فرانسه مالیات بر ارزش افزوده را به صورت مالیاتی برای كالاهای مصرفی در مرحله ی تولید اعمال كرد و در 1986 این كشور توانست مالیات بر ارزش افزوده را به صورت مالیاتی جامع به مرحله خرده فروشی گسترش دهد.
در دهه 1960 بسیاری از كشورهای اروپایی از مزایای مالیات بر ارزش افزوده آگاه شوند و این مالیات تدریجا در سیستم مالیاتی بسیاری از كشورهای اروپایی به كار گرفته شد در اواسط 1960 در سال 1966، جامعه ی اروپا به منظور هماهنگ سازی سیستم مالیاتی و بهبود جریان كالاها و خدمات تمام كشورهای عضو را مكلف و پذیرفتن ساختار مالیات بر ارزش افزوده كرد و نیز پذیرش این مالیات را به عنوان یكی از پیش نیازهای لازم به منظور عضویت در جامعه اروپا عنوان نمود.
در دهه ی 1960 و1970 بسیاری از اعضای جامعه ی مشترك كشورهای اروپایی این مالیات را پذیرفتند (دانمارك 1976، آلمان غربی 1986، هلند 1969، لوكزامبورگ 1970، بلژیك 1971، ایرلند 1971، ایتالیا 1973، و بالاخره انگلستان 1973). در حین زمان و نیز در دهه ی بعد كشورهای دیگری ( از جمله برزیل، اروگوئه، مكزیك، آرژانتین، شیلی، ساحل عاج، آمریكا، ژاپن، استرالیا، نروژ، سوئد، الجزایر، مغرب و تونس) به خیلی كشورهای استفاده كننده از مالیات بر ارزش افزوده پیوسته و این مالیات را جانشین برخی از مالیات ها از جمله مالیات بر فروش كالاهای كارخانه ای، مالیات بر كل فروش، مالیات بر درآمد شركت ها و .. كردند.
از سوی دیگر، انتقال از سیستم برنامه ریزی متمركز به سیستم متكی به مكانیزم بازار نیز لزوم تغییر سیستم مالیاتی را در كشورهای اروپایی مركزی و شرقی ایجاب كرده است. در حال حاضر كشورهای مجارستان و آلمان دموكراتیك (قبل از ادغام دو آلمان)، مالیات بر ارزش افزوده را به منظور اصلاح ساختار مالیاتی خود به كار برده اند. علاوه بر این، كشورهای بلغارستان، لهستان و یوگوسلاوی نیز نسبت به كاربرد این روش مالیاتی از خود تمایلات مثبت نشان داده اند.
به هر حال با گذشت زمان و نمایان شدن نقاط قوت مالیات بر ارزش افزوده، درجه‌ی محبوبیت این مالیات بیشتر گشته است. به طوری كه در حال حاضر بیش از 50 كشور از این مالیات استفاده می كنند و بیش از 10 كشور دیگر نیز به طور جدی در مورد پذیرا شدن آن از خود تلاش های مثبتی نشان داده اند.
نرخ و پایه ی مالیاتی مالیات بر ارزش افزوده در كشورهای مختلف متفاوت بوده و متوسط نرخ به كار گرفته شده در حد 5 تا 18 درصد در نوسان بوده است. هر چند كه در بعضی از كشورها برخی از خدمات مثل خدمات دارویی، خدمات بیمارستانی، خدمات امنیتی، خدمات خانه، خدمات بیمه، خدمات پستی و خدمات زیربنایی عمومی مثل آب، برق و گاز مشغول مالیات نمی شوند، اما در برخی دیگر از كشورها پایه ی مالیات بر ارزش افزوده وسیع تر از سایر مالیات های سنتی بوده و موادی از قبیل خدمات تفریحی، خدمات حمل و نقل، خدمات قانونی، خدمات ملكی و حتی خدمات زیربنایی را نیز در بر می گیرد. این پایه ی وسیع توانسته است در بسیاری از كشورها درآمدهای مالیاتی را به طور قابل توجهی افزایش دهد. (جدول شماره ی 1 سال پذیرش، سهم مالیات بر ارزش افزوده از تولید ناخالص داخلی و از كل درآمدهای مالیاتی و نرخ این مالیات را در برخی از كشورهای در حال توسعه نشان می دهد). از طرفی پاره ای از كشورها نیز به دلیل رعایت رفاه اجتماعی، مواد غذایی و مواد مورد نیاز عامه مردم را مشمول نرخ های پایین تر مالیاتی می كرده اند. هر چند كه كشورهای عضو جامعه مشترك اروپا از جمله كشورهای پیشتاز در زمینه ی یكسان سازی نرخ های مالیات بر ارزش افزوده بوده اند، لیكن تلاش آنها در این زمینه تاكنون به ثمر رسیده است.
با منظور درك بیشتر پایه های تئوریك مالیات بر ارزش افزوده در قسمت بعد به بررسی كامل ساختارهای این مالیات پرداخته خواهد شد. در این زمینه مواردی از قبیل مبانی تئوریك مالیات بر ارزش افزوده (شامل بررسی مفهوم و نحوه ی محاسبه این مالیات از دیدگاههای مختلف، طبقه بندی های گوناگون این مالیات)، دلایل انتخاب مالیات بر ارزش افزوده به وسیله ی كشورهای مختلف (نقاط قوت و مزایای آن)، دلایل عنوان شده دررد مالیات بر ارزش افزوده (نقاط ضعف و نواقص آن)، نرخ ها، پایه ها و معافیت های مالیاتی و ... مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت.