بررسی تأثیر آموزش پیشدبستانی بر یادگیری مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی دانش آموزان دوره ابتدایی
درخصوص آموزش پیش دبستانی، دیدگاههای مختلف و گاه متعارضی ارائه شده است. از یك سو افرادی نظیر الكایند[1]، 1987؛ سیگل[2]، 1987؛ كانینگ[3] و لیون[4]، 1991؛ به نقل از لفرانسیوس[5]، 1996) معتقدند كه نباید كودكان را بی محابا به سمت آموزش های پیش دبستانی بكشانیم و جو حاكم بر بسیاری از برنامه های پیش دبستانی ممكن است كودكان آنطور كه باید و شاید به سوی پیشرفت رهنمون نسازد. دلیلی كه برای تدارك برنامه پیش دبستانی وجود دارد این است كه در حین آموزش های پیش از دبستان، كودكان تجاربی را می آموزند كه ممكن است در خانه نتوانند از اثرات مثبت چنین تجاربی برخوردار باشند. اما كانینگ و لیون (1991؛ به نقل از لفرانسیوس، 1996) بر این باورند كه افسانه تجارب اولیه[6] به این امر منجر شده كه ما نقش بزرگسالان را در محیطهای پیش دبستانی كه باید فرصتی مناسب برای كودكان فراهم كنند را نادیده بگیریم. از سوی دیگر بسیاری از صاحبنظران (مثل دومان[7]، 1984؛ رسكولا[8]، 1991؛ پاندی[9]، 1991؛ به نقل از لفرانسیوس، 1996) معتقدند كه تجارب پیش دبستانی تاثیر مثبتی بر رشد كودكان خواهد گذاشت.
تاكید بر آموزش و پرورش در دوره پیشدبستان به علت واقع گرایی، بینش، تلاش و كوشش افراد بسیاری است كه عمر خود را صرف این كار كرده اند. اگر با توجه به منابع معتبر، از افلاطون
(427-347 قبل از میلاد مسیح) كه آغاز آموزشهای اولیه را از هنگام تولد دانستهاند، بگذریم و (باربور، 1986)، باید بپذیریم كه افرادی مثل جان آموس كمینوس، ژان ژاك روسو، پستالوزی، فروبل، ماریامونته سوری، پیاژه و پژوهشگران كنونی جوامع مختلف و نیز جامعه علمی و فرهنگی ایران، در شناخت هویت واقعی این دوره از آموزش و نتایج اثر بخش آن بر سرنوشت كودكان كمك و یاری رسانده اند (مفیدی،1375).
در پژوهش حاضر، مهارتهای روانی ـ حركتی1 و سازگاری اجتماعی به عنوان متغیرهای اصلی در نظر گرفته شدهاند. یكی از عوامل تعامل انسان با محیط، رفتارهای روانی ـ حركتی است. این رفتارها دارای تظاهرات متعددی مثلاً در كارهای صنعتی، حرفهای، تكنیكی، مهارتهای شغلی، اعمال تجاری، وظایف روزمره، رانندگی، موسیقی، هنر و همینطور تربیت بدنی و ورزش میباشند، در حالی كه به نظر می رسد حیطه روانی اینگونه رفتارها مورد غفلت واقع شده است. مفیدی
(1375) بر ضرورت توجه به آمادگیهای جسمی و حركتی كودكان در دورة پیش از دبستان تاكید كرده است. او سعی كرده است ابتدا سالهای اولیه كودكی را به عنوان مرحلة ایدهآلی برای یادگیری مهارتهای حركتی بشناساند، سپس قابلیتها و تواناییهای كودكان را از نظر آموزش و یادگیری مهارتهای حركتی مد نظر قرار دهد.
به علاوه پژوهشهایی كه در زمینة مهارتهای روانی ـ حركتی و اثر برنامههای تمرینی بر افزایش و بهبود اینگونه مهارتها انجام شده است (بلیانی، 1377؛ یان و یان، 1991، رهبانفرد ، 1377 و خلجی و عماد، 1381) توانسته است تأثیر این برنامههای تمرینی را در بهبود مهارتهای روانی ـ حركتی نشان دهند.
از سوی دیگر مهارتهای اجتماعی نیز با مهارتهای روانی ـ حركتی ارتباط تنگاتنگ و نزدیكی دارند و جنبة مهمی از رشد كودك محسوب می شوند. هدف آموزشهای اولیه كودكان، اجتماعی بار آوردن (جامعه پذیری) آنان است (میزل2 ،1996، وینووسكیز3 ، 1994). توانایی برای ایجاد و حفظ ارتباطات با دوستان و بزرگسالان (همچون معلمان)، پایه و ركن اجتماعی شدن را در مدرسه شكل میدهد. مهارتهای اجتماعی كودكان ممكن است با پیشرفت تحصیلی بعدی آنها در ارتباط باشد (اسواتز1 و والكر2 ، 1984) و تجارب آنها با همسالان خود، احتمالاً روی نگرشهای آنان در ارتباط با مدرسه و یادگیری نیز تاثیر میگذارد (كاگان3 و همكاران 1995).
به مدد پژوهشهای مختلفی كه در زمینة تأثیر دورة پیشدبستانی برسازگاری اجتماعی دانشآموزان در دورة بعد انجام شدهاند (نگاه كنید به كرمی و هیبتاللهی، 1377، تشكری و همكاران، 1364، اسحاقنیا، 1373)، این نكته خود را برجسته ساخته كه آموزشهای پیش دبستانی تأثیر بسزایی بر سازگاری اجتماعی ـ عاطفی دانشآموزان دبستانی دارد و لزوم برنامهریزی مناسب در این زمینه برای پیشدبستانیها را گوشزد میكند. گالاهو و ازمان (1998) فعالیتهای حركتی را در پیشرفت تحول اجتماعی مؤثر میدانند و معتقدند كه شركت كودكان در فعالیتهای حركتی به تعامل موفق با دیگران، كنترل پرخاشگری، بروز هیجانات به روش جامعهپسندانه و فهم معنای درست و غلط كمك مینماید. مفیدی (1375) نیز فعالیتهای مربوط به كسب حركات ماهیچهای درشت را در سایر جنبههای تحولی مثل تحول كلامی، زبان، مفاهیم مختلف و تحول اجتماعی مؤثر میداند. مثلاً فعالیت پرتاب توپ میتواند به مهارت در گرفتن بینجامد كه این مهارت زمینهساز سبب رشد اجتماعی كودكان به هنگام شراكت در استفاده از توپ شود.
در مورد تفاوتهای جنسیتی در مهارتهای روانی ـ حركتی مطابق پیشینة پژوهشی، پسرها در مهارتهایی كه به نیرو و قدرت نیاز دارند، اندكی از دخترها جلوتر هستند ودخترها در مهارتهای حركتی ظریف و برخی مهارتهای درشت كه به تركیب تعادل خوب و حركت پا نیاز دارند مثل لیلی كردن و طناب بازی قویتر هستند (كوكلی. 1990، گرین دوفر، لوكو، روزن گرن، 1996). در سازگاری اجتماعی نیز با توجه به اینكه دخترها هویت زنانه و پسرها، هویت مردانه پیدا میكنند، دخترها در روابط دوستیشان انحصاری هستند، زیرا بیشتر از پسرها انتظار صمیمیت دارند و دوستانشان بیشتر شبیه خودشان هستند (هارتاپ، 1996). به علاوه دخترها بیشتر پرخاشگری رابطهای بروز میدهند و پسرها پرخاشگری مستقیم (كریك، كاساس و موشه، 1997، كریك، كاساس و كو، 1999).
بنابراین باتوجه به آمادگیهای جسمی، روانشناختی و اجتماعی كودك در دورة پیشدبستانی برای پیشرفت در جنبههای مختلف تحولی و گواهی پژوهشهای مختلف در تأثیر مثبت آموزشهای این دوره بر مهارتهای ادراكی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی كودكان دورة ابتدایی، لزوم توجه بیشتر به آموزشهای پیشدبستانی از لحاظ كمی و كیفی و انجام پژوهشهای مناسب در جهت سنجیدن اثرات و نیز بهبود محتوا و انجام آموزشها، مفید و لازم به نظر میرسد.
ممكن است این سوال در ذهن متبادر شود كه بین مقوله مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی چه ارتباطی میتواند وجود داشته باشد. این ارتباط چگونه و از طریق كدام مكانیزم صورت میگیرد. نكته ای كه ذكر آن ضروری به نظر می رسد اینكه مهارتهای تحولی از یكدیگر جدا شدنی و تفكیك پذیر نیستندو همه این مهارتها در بستر تجارب كودك فرا می بالند. در تئوری گزل (1379) مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری با یكدیگر رابطه ای نزدیك دارند، زیرا كودكی كه از مهارتهای حركتی ضعیف باشد ممكن است در سازگاری شدن با محیط پیرامون و همسالان مشكل پیدا كنند. علاوه بر این، پیاژه (1374) نیز معتقد است كه مهارتهای حركتی دوره حسی ـ حركتی، زمینه سازی طرحوارههایی می شود كه این طرحوارهها در رشد انسان، زیربنای انطباق او با محیط را شكل می دهد.
علاوه بر این پژوهشهای انجام شده، تاكنون متغیرهای مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی را یكجا مورد بررسی قرار ندادهاند. بلكه هر كدام را در ارتباط با متغیرهای دیگری كه مناسب و ضروری تشخیص دادهاند مورد ملاحظه قرار دادهاند. بنابراین به نظر میرسد كه در پژوهشهای انجام شده خلایی وجود داشته باشد كه سعی پژوهش حاضر بررسی نوع ارتباط این متغیرها و تاثیر آموزش پیش دبستانی در مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری دانش آموزان سال اول ابتدایی است
فهرست مطالب:
فصل اول: مقدمه
مقدمه................................................................................................................................................................. 1
بیان مساله ....................................................................................................................................................... 2
ضرورت و اهداف تحقیق .................................................................................................................................. 6
اهداف پژوهش ................................................................................................................................................. 7
فرضیه های پژوهش ........................................................................................................................................ 7
تعاریف و اصطلاحات ...................................................................................................................................... 8
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش
خلاصه ای از فصل دوم ................................................................................................................................ 11
تاریخچه آموزش پیش دبستانی .................................................................................................................. 11
تعریف دوره پیش دبستانی .......................................................................................................................... 21
ویژگیهای كودك در دوره پیش دبستانی ................................................................................................... 21
اهداف دوره پیش دبستانی .......................................................................................................................... 25
مهارتهای روانی ـ حركتی در دوره دبستان ............................................................................................... 27
تحول حركت در كودكان دبستانی .............................................................................................................. 29
مهارتهای روانی ـ حركتی ............................................................................................................................ 31
سازگاری اجتماعی ........................................................................................................................................ 42
روابط با همسالان ......................................................................................................................................... 48
وظیفه مهد كودك و مراكز پیش دبستانی از دیدگاه آدلر ......................................................................... 66
پیشینه پژوهش ............................................................................................................................................. 73
فصل سوم: روش شناسی
روش پژوهش ................................................................................................................................................ 90
ابزار پژوهش .................................................................................................................................................. 90
جامعه آماری ................................................................................................................................................. 92
گروه نمونه و روش نمونه گیری ................................................................................................................... 92
متغیرها .......................................................................................................................................................... 93
روش اجرای پژوهش .................................................................................................................................... 93
روشهای آماری .............................................................................................................................................. 93
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل اطلاعات
تجزیه و تحلیل نتایج .................................................................................................................................... 95
یافته های جانبی پژوهش ......................................................................................................................... 102
فصل پنجم: یافته های پژوهش و بحث دربارة نتایج آن
محدودیت های پژوهش ............................................................................................................................ 118
پیشنهادات ................................................................................................................................................. 118
منابع .................................................................................................................................................................. 121
ضمائم .............................................................................................................................................................. 130
فهرست جداول
جدول شماره 2- مقوله های اصلی در حوزه روانی ـ حركتی ..................................................................... 34
جدول شماره 1-2- شاخص های رشد رفتار طبیعی ................................................................................. 55
جدول شماره 2-2- مراحل رشد روانی ـ اجتماعی اریكسون .................................................................... 59
جدول شماره 3-2- تشخیص هدفهای كودكان ناسازگار ........................................................................... 68
جدول شماره 1- توزیع فراوانی آزمودنیها بر حسب جنسیت ...................................................................... 95
جدول شماره 2- توزیع فراوانی آزمئدنیها برحسب گروه آموزش دیده و آموزش ندیده ............................ 95
جدول شماره 3- توزیع فراوانی آزمودنیها بر حسب .................................................................................... 96
جدول شماره 4- توزیع فراوانی آزمودنیها بر حسب كلاس ......................................................................... 96
جدول شماره 5- توزیع فراوانی شغل پدر آزمودنیها ................................................................................. 97
جدول شماره 6- توزیع فراوانی شغل مادر آزمودنیها .................................................................................. 97
جدول شماره 7- توزیع فراوانی سطح تحصیلات پدر آزمودنیها ................................................................. 98
جدول شماره 8- توزیع فراوانی سطح تحصیلات مادر آزمودنیها ................................................................ 98
جدول شماره 9- مقایسه میانگینهای گروه آموزش دیده و آموزش ندیده در مهارتهای روانی ـ حركتی .. 99
جدول شماره 10- مقایسه میانگینهای سازگاری اجتماعی و مؤلفه های آن در دو گروه آموزش دیده و
آموزش ندیده .............................................................................................................................................. 100
جدول شماره 11- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش دیده در متغیر مهارتهای روانی ـ حركتی 100
جدول شماره 12- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش ندیده در متغیر مهارتهای روانی ـ حركتی 101
جدول شماره 13- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش دیده در سازگاری اجتماعی .................. 101
جدول شماره 14- مقایسه میانگینهای دختران و پسران آموزش ندیده در سازگاری اجتماعی ................ 102
جدول شماره 15- مقایسه میانگینهای دختران و پسران در مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی 102
جدول شماره 16- مقایسه میانگینهای دو گروه آموزش دیده و آموزش ندیده به تفكیك سن در دو متغیر
مهارتهای روانـی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی ......................................................................................... 103
جدول شماره 17- مقایسه میانگینهای گروه آموزش دیده و آموزش ندیده به تفكیك جنس در
مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی ........................................................................................... 104
جدول شماره 18- مقایسه میانگینهای مهارتهای روانی ـ حركتی و سازگاری اجتماعی دانش آموزان
براساس وضعیت اشتغال مادر ....................................................................................................................... 105
جدول شماره 19- مقایسه میانگینهای مهارتهای روانی ـ حركتی براساس شغل پدر با استفاده از
تحلیل واریانس یك طرفه ........................................................................................................................... 105
جدول شماره 20- آزمون توكی برای تشخیص تفاوتهای معنادار بین میانگین ها ................................... 106
جدول شماره 21- مقایسه میانگینهای سازگاری اجتماعی براساس شغل پدر با استفاده از
تحلیل واریانس یك طرفه ........................................................................................................................... 106
جدول شماره 22- مقایسه میانگین های روانی ـ حركتی كودكان براساس تحصیلات پدر با استفاده
از تحلیل واریانس یك طرفه ....................................................................................................................... 107
جدول شماره 23- آزمون تعقیبی توكی برای تعیین معناداری تفاوت میانگین های روانی ـ حركتی
براساس تحصیلات پدر ................................................................................................................................ 107
جدول شماره 24- مقایسه میانگینها در اسزگاری اجتماعی براساس تحصیلات پدر با استفاده از تحلیل واریانس
یك طرفه ..................................................................................................................................................... 108
جدول شماره 25- آزمون توكی برای مقایسه میانگینها در سازگاری اجتماعی براساس تحصیلات پدر 108
جدول شماره 26- مقایسه میانگین مهارتهای روانی ـ حركتی براساس تحصیلات مادر با استفاده از تحلیل
واریانس یك طرفه ...................................... 109
جدول شماره 27- آزمون توكی برای مقایسه دو به دو میانگینهای روانی ـ حركتی براساس تحصیلات مادر 109
جدول شماره 28- مقایسه میانگین سازگاری اجتماعی براساس تحصیلات مادر با استفاده از تحلیل واریانس
یك طرفه ......................... 110
جدول شماره 29- همبستگی بین زیرمقیاسهای سازگاری اجتماعی با یكدیگر و با مهارتهای روانی ـ حركتی 111