در ارتباط با شهرهائی كه با رودخانه همراه بوده اند و نقش رودخانه عامل مهمی در حیات آنها داشته است پل مطرح می شود.اصفهان شهری در كنار رودخانه ی زاینده رود به همراه موقعیت خاص خویش در منطقه پر عبور از قدیم تا كنون در ارتباط با رودخانه نقش مهمی را در جهت سازه های مختلط با پل داشته است.
یهودیه و جی دو شهر در منطقه اصفهان امروزی به وسیله پل شهرستان به بخش جنوبی رودخانه زاینده رود مرتبط می شوند.
پل شهرستان دارای چندین اهمیت در منطقه به حساب می آید در درجه اول تنها راه ارتباطی با بخش جنوبی رودخانه و در درجه بعدی به عنوان مركز كنترل در جهت ورود و خروج اجناس باجگیری شناسائی افرادی كه به منطقه وارد و خارج می شود.
گفته میشود كه پلی نیز در قبل از صفویه در منطقه اصفهان ساخته می شود و این پل در جای فعلی پل خواجو قرار داشته است و با طرح اندازی جدید توسط شاه عباس برای شهر اصفهان در جهت تقویت شبكه ارتباطی خویش كه بر مبنای چهار باغ قرار داشته این پل مسدود می گردد كه بعدها پل خواجو طراحی می شود.
البته بایستی توجه داشت كه هنوز پل خواجو در این زمان طرح نبود و پل عباس آباد پلی كه در این قسمت قرار داشته مورد توجه بوده است.
بستن پل خواجو به عنوان راه ارتباطی در جهت برگردان شبكه اقتصادی از جهت شرق به غرب بوده است وبعدا” كه قدرت حكومتی صفوی در اصفهان پای محكم می كند شاه عباس با ساختن پل خواجو در این مكان شبكه سازی كالبدی اصفهان را كامل می سازد.
عاملی دیگری نیز در ساختن پلها در این شهر مورد توجه بوده و آن بنای این پلها به صورتی متفاوت از دیگر پلها در كشور. این عمل به صورت خاصی جامع عمل به خود پوشانیده است.
الف ـ نمای پلها شباهت به كاروانسرا در دوران صفویه دارد و مخصوصا” با توجه به قسمت شاه نشین پل و بر جهان ابتدا و انتهای این شباهت بیشتر می گردد.البته این شباهت را شاید بایستی در جهت ارتباطات بین شهری مطرح میگردد و پل همین موقعیت را در دو قسمت رودخانه ایفا می كند.
ب ـ حجم پلها شبیه به حجم پلهای اروپایی قرون رنسانس است(فلورانس ـ ونیز) كه در ارتباط با مردم ساخته میشوند ـ فرم غرفه هائی به عنوان فروش تفریح چایخانه ها و غیره كه پلهای دوران صفویه نیز شاید در این جهت تقلید شده باشند ولی به علت موقعیت سوق الجیشی كه پیدا میكند شاه عباس را از این تفكر منصرف میسازد.
این دو عامل (الف و ب ) با منظر شهری ارتباط خاص بر قرار می سازند مجموعه بیشه ها ـ رودخانه و بالاخره عمارتی میان آب حتی در این مسئله كاربدان جای می رسد و مسئله ارتباطی پل در مرحله دوم قرار می گیرد. دو پل الله وردیخان و خواجو از نظر فنی ساختمان نیز در حدی مطرح می شوند كه صرف نظر از عامل عبوری به عنوان پل مطرح كننده مسئله تقسیم آب تفریح و بالاخره داد و ستد مردم قرار می گیرند.بخش تقسیم آب پل خواجو شاید با جراٌت بتوان به عنوان یك شاهكار فنی ساختمانی مطرح ساخت كه امروزه با پیچیدگی فراوانی در كیلومتری به چند دورتر صورت می گیرد. عامل تقسیم آب به همراه مادیها( جویهای تقسیم به اراضی آب ) در سطح منطقه جز طرحهای مهندسی و طرح انداز صفوی شیخ بهائی دانست در جمع سازه های كالبدی شهر اصفهان به خوبی قدرت حكومتی مشاهده می گردد كه این قدرت با سیاست خاص برنامه ریزی شهری و با شناخت بر عوامل اقتصادی مردم كه همه چیز را تابع خویش می كند چگونه قدمت و استحكام خویش را در جامعه ای پایدار ساخته و حتی بعد از انقراض قدرت حكومتی به عنوان استثنا ٌ در تاریخ این شهر با تمام آن خصوصیات با جزئی تغییرات قدرتهای حكومتی دیگر باقی و بر جا می ماند.
مراحل اهمیت رودخانه به همراه پلهایش به صورت زیر می توان عنوان كرد:
الف ـ یهودیه قلعه تبرك جی به همراه پل شهرستان پل مارنان.
ب ـ مسجد جامع میدان كهنه، قلعه تبرك پل شهرستان،پل مارنان.
ج ـ مسجد جامع میدان نقش جهان، چهار باغ، پل الله وردیخان.
د ـ مسجد جامع میدان نقش جهان،چهارباغ. پل الله وردیخان،پل مارنان، پل خواجو.
چهار باغ برای شاه عباس در طرح جدید شهری كه عنوان می كرد اهمیت زیادی داشت و در این جهت بود كه می خواست اولاٌ قدمت و كشش شاهرگ اقتصادی بازار را از طرف شرق به غرب برگردانیده شود. دوما” با تضعیف این عامل اقتصادی عامل بعدی یعنی پل شهرستان ضعیف می شد و در نتیجه دیگر آن كنترل هائی كه گذشت مفهومی برای آن پل پیدا نمی كرد و پل الله وردیخان در انتهای چهار باغ اهمیت می یافت. در جهت تقویت پل الله وردیخان شاه عباس حتی به ایجاد منطقه ای ارمنی نشین در زیر رودخانة زاینده رود در بخش جنوبی غربی می كند و عبور و مرور ارامنه از پل الله وردیخان باعثی بر رونق این پل و شبكه چهارباغ می گردد.اساس شبكه بندی سازه اصفهان صفوی بر روی بازار از مسجد جامع میدان نقش جهان خیابان چهارباغ و رودخانه زاینده رود قرار دارد.پل خواجو اهمیت خاصی در این زمان داشته و با ساختن قصری خصوصی در ابتدای آن (قصر میرزا علیخان ) در واقع عبور و مرور از روی این پل بسته می شود.
طرح جامع شهر صفوی اصفهان با در نظر گرفتن عامل آب بعنوان عصاره حیات جامع مطرح شده و با توجه به این تمام فرمهای شهری انجام میگیرند .
طراحی براثر مادیها طراحی كه منشع از سرچشمه اصلی بوم یعنی زاینده رود میگردد . طراحی بر اساس خیابانهای جدید مانند چهارباغ و چهارباغ صدر كه مجددا” براساس عامل اقتصادی كه بعد ازعامل كشاورزی مرحله قبل بعنوان تجارت زندگی روزمره به همراه بازا رو عبور از پلهائی كه از رودخانه ی زاینده رود می گذرند و بالاخره خود رود خانه ای زاینده رود با انجام تقسیمات حیاتی آب در كننده هائی چون پل خواجو و تفریگاههای چون پل الله وردیخان مطرح میشود .
موقعیت امروزی سازه كالبدی شهر اصفهان چیست ؟ چندین پل مجموعهای مختلف و اهمیتها ... پلهای امروز بر روی زاینده رود كه نقشی در حیات اصفهان بازی میكنند عبارتند از:
الف ـ پل خواجو
ب ـ پل الله وردیخان
ج ـ پل آذر
د ـ پل فلزی
ه ـ پل وحید
و ـ پل بزرگمهر
پلهای آذر ، فلزی ، وحید با توجه به ابعادشان بایستی جوابگوئی مهمی در حیات اصفهان داشته باشند بخصوص با ممنوعیت كامیون و اتوبوس از پلهای خواجو و الله وردیخان اما می بینیم كه چه بی حساب این سه پل اخیر برروی زاینده رود زده شده اند و شاید فقط در مرحله ای پل وحید بتواند جوابگوی صحیح نیاز به شهر بشود .
پل الله رودیخان درست در محور مقابل چهارباغ مركز حیاتی شهر صفوی اصفهان مطرح میشود و از طرف دیگر پل خواجو نیز در همین موقعیت را با چهار باغ صدر بازی می كند در صورتیكه پل آذر مطلقا” درچنین وضعی قرار ندارد و پل فلزی تقریبا به علت كور بودن یكطرفه بودن خیابان منتظری در مقابل خیابان حكیم نظامی عملكرد صحیح خود را ندارد و تنها شاید منهای پل وحید با تكمیل شبكه اتوبان كمربندی اصفهان در جهت ارتباط با خیابانهای خیام و وحید و شریان ارتباطی بین شمال و جنوب كشور از طریق جاده تهران و جاده شیراز و ذوب آهن و شهر كرد مفهومی واقع به خود گیرد .
درجمع مطالب گذشته دقیق به مهم بودن پلهای الله وردیخان و خواجو از نظر مردم و ارتباطات شهری پی می بریم و این بدان معنی است كه امروز نیزبا اینكه سه پل جدید بر روی رودخانه شهر موجود هستند ولی این دو پل نه ازرونق افتاده اند و نه خود را باخته دارند .
فهرست مطالب
مقدمه ۷
تاریخچه پل خواجو ۱۲
تغییر کارکرد پل خواجو ۱۴
تغییرات پل خواجو ۱۶
تزئینات پل خواجو ۱۸
تاریخچه سی و سه چشمه ( الله وردیخان ) ۱۹
تغییر کارکرد سی و سه پل ۲۲
تزئینات سی و سه سه پل ۲۶
تعمیرات سی و سه پل ( الله وردیخان ) ۲۶
پلهای اولیه ۲۸
پل سازی تا عهد هخامنشی ۲۹
پل سازی در عهد آشوریها ۳۰
پل سازی در زمان اورارتوها ۳۳
پل سازی در عهد مادها ۳۴
پل سازی در عهد هخامنشیان ۳۵
پل سازی در عهد اشکانیان ۴۶
پل سازی در عهد ساسانیان ۴۷
پل کوار ۵۰
پل تنگاب ۵۰
پل مورد ۵۰
پل پیرین ۵۰
پل خیر آباد ۵۰
پل های دختر ۵۴
پل سازی در دوران اسلامی ۵۵
الف : تقویت و مرمت طاقها ۵۸
ب.: احداث طاق بر روی پایه های قدیمی ۵۸
پل سازی در قرن چهارم ۵۹
پل سازی در عصر غزنویان ۶۲
پل سازی در دوره سلجوقیان ۶۴
پل سازی در دوره ایلخانیان ۶۷
پل سازی در دوره تیموریان ۶۸
پل سازی در عصر صفوی ۶۹
سی و سه پل ۷۰
پل خاجوا ۷۱
پل جویی ۷۲
۱-راه شمالی ۷۴
الف : جاده کاشان به خوار ( گرمسار فعلی ) ۷۴
ب: راه کاشان به قم ۷۶
ج: راه اصفهان به قزوین ۷۷
۲-راه جنوب غربی ۷۷
۳-راه جنوب ( اصفهان به شیراز و بندر عباس ) ۷۷
۴-راه شرقی ، اصفهان به نایین ۷۸
۵-راههای غربی اصفهان بغداد ۷۸
۶-راه قزوین به همدان و بغداد ۷۹
راه شمالی ۷۹
راه مازندران – گیلان ۸۱
پل سازی در دوره افشاریه ۸۲
پل سازی در دوره زندیه ۸۳
پل سازی در دوره قاجاریه ۸۳
معماری پلها ۸۶
پی سازی یا شالوده ریزی ۸۶
پایه ها ۹۲
طاق دهانه ها ۹۵
فرم طاقها در دهانه پلها ۹۷
۱-طاق هلوچین یابیز ۹۷
الف ـ هلوچین تند ۹۸
ب ـ هلوچین کند ۹۸
ج ـ هلوچین کفته ۹۸
۲-طاقهای تیزه دار ۹۸
الف ـ طاق پنج او هفت ۹۸
ب ـ طاق پنج او هفت تند ۹۹
ج ـ طاق پنج هفت او کند ۹۹
د ـ پنج هفت او کفته ۹۹
۳-طاق چمانه ۹۹
۴-طاق چهار بخش ۹۹
سایر طاقها ۱۰۰
روش اجرای طاقها ۱۰۰
۱-اجرای ضربی ۱۰۰
۲-اجرای رومی ۱۰۱
اجرای طاق چهار بخش ۱۰۱
استفاده از مهار چوبی در طاقها ۱۰۱
کانه یا کنو ۱۰۲
الف ـ کنوهای پنهان ۱۰۳
کنوهای آشکار ۱۰۴
ب ـ میل راهنما ۱۰۵
ج : پشتبند ۱۰۶
جان پناه ۱۰۷
کتیبه ها ۱۰۷
تزئینات ۱۱۱
تاسیسات مربوط به پل ۱۱۳
دیواره سازی ۱۱۴
مصالح ساختمانی پلها ۱۱۴
۱-سنگ ۱۱۴
۱- آجر ۱۱۵
۲-آهک ۱۱۶
۳- ملاط قیر چارو ۱۱۷
۴- ملاطهای گچی ۱۱۷
۵- ساروج ۱۱۷
۶-آهن و سرب ۱۱۸
آسیب پذیری پلها ۱۱۹
الف ) انهدام پلها جهت استفاده از مصالح ساختمانی ۱۲۳
ب) عبور و مرور وسایط نقلیه سنگین ۱۲۳
احداث اتاق ۱۲۴
پل آصف الدوله _ کرج ۱۲۴
پل شاه عباسی محمد آباد _ قزوین ۱۲۵
پل دلاک – قم ۱۲۵
پل هشت چشمه_ سرخ ده ساوه ۱۲۶
پل دودهک _دلیجان ۱۲۷
پل لوشان – لوشان ۱۲۷
پل لاله دشت – کوچصفهان ۱۲۹
پل خشتی _ لنگرود ۱۲۹
پل فرح أباد_ ساری ۱۳۰
پل آجی چای _ تبریز ۱۳۰
پل سنگی – تبریز ۱۳۱
پل ابراهیم آباد – اردبیل ۱۳۲
پل ورسک – فیروز کوه ۱۳۲
فهرست منابع و ماخذ ۱۳۴